”Samen verantwoordelijk zijn om vrijheid door te geven”. Dit is de boodschap van het Nationaal Comité 4 en 5 mei. Vandaag vieren we dat we 75 jaar in vrijheid leven. We hangen de vlag uit voor de bevrijding en onze vrijheid. We staan stil bij het belang en de waarde van vrijheid. Vrijheid lijkt vanzelfsprekend, toch moeten we dit nog altijd dagelijks blijven beschermen.

Op dit moment benadrukken het coronavirus, en de mogelijke maatregelen om dit virus te beheersen, de kwetsbaarheid van leven in vrijheid. Vrijheid betekent: ‘gaan en staan waar jij wilt zonder verantwoording af te hoeven leggen aan wie dan ook’. Tijdens deze crisis leveren we letterlijk onze vrijheid in om onze gezondheid te beschermen. Vrijwel iedereen accepteert deze impactvolle maatregel. Toch is het beschermen van de balans tussen het handhaven van onze vrijheidsbeperking ten opzichte van het risico van het coronavirus cruciaal. Meer controle, betekent minder vrijheid en zorgt niet per definitie voor meer grip.

Vertrouwen is goed, controle is niet altijd beter 

De mens heeft behoefte aan controle. In onzekere tijden wordt deze behoefte groter. Meer controle geeft namelijk het gevoel van meer grip. Toch gaat grip over het nemen van de juiste maatregelen en dat is iets anders dan meer controle. Een goed voorbeeld hiervan is de inzet van technologie. De drang van overheden om de crisis te beheersen door de inzet van niet effectief bewezen technologie zet onze (onzichtbare) vrijheid onder druk, op de korte maar zeker ook op de lange termijn. Er ontstaat meer controle, maar er wordt sterk getwijfeld of dit resulteert in meer in grip. De vraag is dus: is dit een juiste maatregel? Deze technologische middelen verzamelen namelijk veel persoonlijke data. We moeten onze privacy niet opgeven voor iets waar de effectiviteit niet van is bewezen. En zelfs als de effectiviteit wordt bewezen is de wijze waarop het wordt ingezet cruciaal. Privacy is namelijk contextafhankelijk: iets dat nu effectief onze veiligheid beschermt, kan later enorme schade aanrichten.

Met de wetenschap van later

De context afhankelijkheid van privacy blijkt uit een desastreus, maar typerend voorbeeld uit het verleden: vanaf 1850 werden van iedere Nederlander persoonlijke gegevens geadministreerd in de bevolkingsadministratie: voornamen, achternamen, adressen, etc. Destijds werd dit beschreven als een revolutionair administratief systeem. Het doel van het bevolkingsregister was om persoonlijke gegevens te registreren die van belang waren voor de Nederlandse overheid. Ten tijde van de bezetting was het echter ditzelfde register dat door de naties dankbaar gebruikt werd om arbeidskrachten, verzetsstrijders en Joodse personen op te sporen. Een goed bedoeld systeem dat in een andere context gruwelijke gevolgen had.

Ook vandaag de dag wijzigt het doel van wetten, beleidsdocumenten, maatregelen en programma’s in de loop van de tijd bewust en onbewust. Dit noemen we ‘Function Creep’. Function creep vindt op onzichtbare wijze over een langere periode plaats. Het risico op privacyschending is groot. Data en gegevens worden uit de context gehaald waar ze oorspronkelijk voor zijn bedoeld. De kwaliteit en betrouwbaarheid gaat verloren. Toch worden er vervolgens wel belangrijke beslissingen meegenomen. Dit is gevaarlijk en kan, net als toen, tot gruwelijke gevolgen leiden.

De boodschap is niet dat we niet moeten innoveren of technische ontwikkelingen uit de weg moeten gaan, maar dat we continu gezond kritisch blijven over de wijze waarop er wordt omgegaan met onze persoonlijke levenssfeer: wat wordt er vastgelegd, voor welk doel, wie kan erbij en wie houdt controle.

Niet ‘normaal’ maken wat niet normaal is.

De technologie die eventueel wordt ingezet voor de bestrijding van het coronavirus is vatbaar voor function creep. Het ”hamsteren” van data voor het gevoel van controle is niet de oplossing. Met de wetenschap van later, die we nu hebben, dienen we onze toekomstige privacy te beschermen. Privacy is een grondrecht en een groot goed dat zorgvuldig bewaakt moet worden, ook in deze crisistijd. De treffende woorden van onze koning Willem-Alexander gisteravond passen dan ook niet beter:

Niet ‘normaal’ maken wat niet normaal is … Onze vrije, democratische rechtsstaat koesteren en verdedigen. Want alleen die biedt bescherming tegen willekeur en waanzin.

De vlag hangt vandaag uit voor onze vrijheid nu én in de toekomst.